#जमाडी जम्मत, खेळण्यांची गम्मत

जमाडी जम्मत, खेळण्यांची गम्मत 

गोष्ट २०११ मधली आहे.

धुळे जिल्ह्यातील एका अध्यापक प्रशिक्षण वर्गासाठी मा. विवेकराव पोंक्षे, मा. महेंद्रभाई सेठिया यांच्यासोबत गेलो होतो.

वर्गाला गेल्यावर समजलं, मी प्रशिक्षण ‘देण्यापेक्षा’ माझं प्रशिक्षण ‘होणं’ हा मला नेण्यामागचा मुख्य हेतू होता. असो.

तिथे एका धडपड्या अध्यापकांची ओळख झाली.

संध्याकाळचं जेवण नेमकं त्याच अध्यापकांच्या घरी होतं.

घरी गेल्यावरही त्यांनी त्यांच्या मुलांसाठी कुठून कुठून आणलेली खेळणी दाखवायला सुरवात केली.

खूपच वैविध्य होतं खेळण्यांंत.

मी सहज म्हंटलंं, ‘शाळेत खूप उपक्रम करता तुम्ही. आता गल्लीतही एक खेळणीघर सुरू करा.’

यावर महेंद्रभाई लगेच म्हणाले, ‘अरे असते अशी लायब्ररी तुला माहीत नाही का? तुझ्या घराजवळ चिंचवडलाच आहे.’

हा माझ्यासाठी धक्का होता.

एक तर अशी काही लायब्ररी असते आणि तीही माझ्या घराजवळ चालते यातलं मला काहीच माहीत नव्हतं.

माझी उत्सुकता चाळवली गेली.

भाईंकडून क्रमांक घेतला.

आणि धुळ्यावरून आल्याच्या दुसऱ्याच दिवशी लायब्ररीत जाऊन धडकलो.

खूपच छान छान खेळणी होती.

ग्रंथपाल भाईंच्या परिचित असल्याने व्यवस्थित माहिती दिली त्यांनी.

खेळणी देवघेव पद्धत, शुल्क, कोंडींगची पद्धत समजावून सांगितली.

तिथेच एक कल्पना चमकून गेली.

हे असं आपल्या शाळेत का असू नये?

झालं दिवसरात्र तोच विचार.

नेहमीप्रमाणे देवळेकर सरांना भेटलो.

कल्पना मांडली.

लेखी टिपण सादर करण्याचा आदेश आला.

४\५  दिवसात एक टिपण तयार केलं.

त्याआधी आणखी २-३ toy libraries पाहून आलो.

टिपणात म्हंटलंं, 
'वयानुसार आनंदाची साधनं बदलत असतात.
सर्वच आईबाबांना आपल्या मुलांची वाढती हौस पुरवणं शक्य नसतं.
तथापि परस्परांच्या सहकार्यानं अनेकांची ही हौस पुरविण्याची  योजना करून पहावी असे वाटते.
मुलांना तर नवनवी खेळणी हवीच असतात.
पण त्यांचं नवेपण लवकर संपतं.
मग जुनं झालेलं खेळणं घरातील अडगळ वाढवितं.
खरं तर खेळणी म्हणजे लहानांंच्या अभ्यासाचाच भाग समजली  पाहिजेत.
त्यात बाजारात सध्या इतके पर्याय उपलब्ध आहेत की पालकांचीही अवस्था काय घेऊ अन् काय नको अशी होते.
खेळण्यांच्या हाताळणीमधून मुलांना नवा आनंद देण्यासाठी खेळणीघर हा उत्तम पर्याय ठरेल असं अवश्य वाटतंं.
पालकांनी केलेल्या मर्यादित आर्थिक गुंतवणुकीतून मुलांना नवनवीन खेळण्यांचा अमर्याद आनंद मिळण्याची व्यवस्था यामधून होत जाईल.
आमच्या आनंदापेक्षाही मुलांच्या आनंदाला अधिक महत्त्व आहे.
त्यांचा आनंद आणि प्रसन्नता ही आमच्या भविष्याचा आनंद व प्रसन्न भविष्याचा प्रारंभ असतो, हे आम्ही जाणतो...'
याच्या जोडीला खेळणीघराची रचना, अर्थकारण याविषयी सविस्तर मांडलं.

प्रस्ताव मान्य झाला.

मुख्य म्हणजे एक छोटी खोली खेळणीघरासाठी मिळाली.

आता प्रश्न होता भांडवलाचा.

केंद्राकडून पैसे घेणंं योग्य वाटत नव्हतंं.

एक कल्पना सुचली-

लोकांना आधीच सभासद करून घेऊन ६ महिन्यांचे शुल्क आगाऊ घेतले तर???

जी गोष्ट अस्तित्वातच नाही त्यासाठी सभासद करून घ्यायचे होते.

एक नाव डोळ्यासमोर आलं.

बालभवनच्या माजी विभागप्रमुख शारदाताई चोरडिया.

त्यांची भेट घेतली.

खेळणीघराची संकल्पना मांडली.

'शारदाताई, ग्रंथालयाप्रमाणे खेळणीघरातून आठवड्याला एक खेळणं सभासदाला मिळेल. १० महिने खेळणीघर सुरू असेल. म्हणजे सभासदाला वर्षाकाठी ४० खेळणी वापरासाठी मिळतील. मुलांची नाविन्याची हौस तर भागेलच. पण पालकांनाही मर्यादित आर्थिक गुंतवणुकीतून बऱ्याच रकमेची खेळणी मिळू शकतील.'

शारदाताईंना कल्पना आवडली.

बोलेल म्हंटल्या पालकांशी.

बालभवनच्या सुमारे ३०० पालकांची एक बैठक झाली.

शारदाताई मस्त बोलल्या.

बैठक झाल्यावर लगेचच नोंदणी करण्याचं आवाहन केलं त्यांनी.

पालकांनीही तत्पर प्रतिसाद दिला.

नोंदणीचा आकडा होता २००.

जागेवरच पुरेसं भांडवल जमा झालं होतं.

शारदाताईंनी त्यांचं काम केलंं होतंं.

आता आमची वेळ होती.

आमची म्हणजे मी, शिल्पा संधाने आणि अनुप सावंत.

मागील लेखात म्हंटल्याप्रमाणे या दोघांना मी खेळणीघराचे संस्थापक सदस्य म्हणतो, मानतो.

खेळणी खरेदीचा धडाकाच लावला आम्ही.

ज्याला खेळणं म्हणतात अशी प्रत्येक गोष्ट घेतली आम्ही.

खेळणं मुलांना आवडेल का?

टिकेल का??

आम्हाला परवडतंय का???

कशाचाच विचार नाही.

दुकानाच्या दुकानं पालथी घातली.

दुकानदार, होलसेल विक्रेता मग थेट खेळणी बनवणाऱ्या कंपन्यांपर्यंत पोहचण्याचा प्रयत्न केला.

खरेदीसोबत दुसऱ्या बाजूला माहितीपत्रक छपाई, कार्ड छपाई, नियमावली ठरवणं, स्टिकर्स छापणे, रॅक बनवून घेणं अशीही कामं सुरू होती.

एका बाजूला खेळणीघराला नाव काय द्यायचे असा एक विचार सुरू होता.

एक छान नाव सुचलं.

‘जम्मत घर’

आमच्या सर्व भावना व्यक्त होतात या नावात.

थोड्याच दिवसात जम्मत घराचं उद्घाटन झालं.

आमचे छोटे सभासद भिरभिरत्या नजरेनं येऊ लागले.

हट्टानं स्वतःला हवं तेच खेळणं घेऊन जाऊ लागले.

त्यांच्या चेहऱ्यावरच्या आनंदानं आम्ही समाधान पावलो.
एक चिंटू होता.

दोन दिवसात त्याचा खेळण्यातला उत्साह संपायचा.

मग त्याच्या खेळणं बदलायच्या वाराची वाट पहायचा.

शाळा सुटली की जम्मत घरात डोकवून जायचा.

ताईंना सांगायचा, 'मी येणारये बरका गुरुवारी.'

गुरुवार उजाडला की तोच आईला आठवण करायचा.

आज आपला वार आहे खेळणी बदलण्याचा म्हणून.

पठ्ठ्याने ४० खेळणी वापरली वर्षभरात.

असे खूप किस्से सांगता येतील.

पालक वर्ग स्वतःहून अभिप्राय देऊ लागले.
'मुलेच काय आम्हीही भरपूर खेळलो खेळण्यांशी.'
'बरेच दिवसात आम्ही नवीन खेळणंं खरेदी केलंं नाही.'
'मुलांचा TV पाहण्याचा वेळ कमी झाला.'
'घरातील खेळणीही आता काळजीपूर्वक हाताळतोय...'
काही महिने उलटून गेले होते.

खेळणी खरेदीचा उत्साह आता ओसरला होता.

(बहुधा भांडवल ओसरलंं होत.)

त्यामुळे खेळण्यांंची खरेदी आता काळजीपूर्वक होऊ लागली.

टिकणारी व आवडणारीच खेळणी आता खरेदी होऊ लागली.

त्यासोबत खेळण्यांचा थोडा थोडा अभ्यास सुरु झाला.

सुमारे ३०० खेळणी होती आमच्याकडे.

त्यांचं ६ गटात वर्गीकरण व त्यानुसार जम्मत घराची पुनर्रचना केली.

१ विचार क्षमता वाढवणारी खेळणी

२ कारक कौशल्ये वाढवणारी खेळणी

३ कल्पकता, प्रतिभाशक्ती वाढवणारी खेळणी

४ संकल्पना निर्मितीची खेळणी  

५ अभ्यासक्रमाशी संबंधित खेळणी

६ आनंददायी खेळणी

हे काम झाल्यावर आम्ही अन्य साधनांकडे वळलो.

पुस्तके, cds, तक्ते...हळूहळू भर पडत होती.

शाळेतील ग्रंथालय तिसरी पासूनच्या मुलांसाठी होतं.

त्यापेक्षा लहान मुलांना फारसं वाचता येत नाही,

पुस्तके लवकर खराब होतील म्हणून तिसरीपासून;

अशी माहिती मिळाली.

आम्ही शिशुवर्ग ते दुसरीसाठीचं ग्रंथालय सुरु केलं.

वाचता येत नाही हे खरंच .

पण पालकांना वाचून तर दाखवता येतं.

मुलांना चित्रं तर बघता येतात.

कमी मजकुराची, चित्रे खूप असणारी, छोटेखानी आकाराची, शक्यतो रंगीतच पुस्तके खरेदी केली.

'आठवड्यातून एक दिवस या आणि एकावेळी ५ पुस्तके घेऊन जा'

अशी आमची योजना होती.

त्या निमित्ताने मुलांना रोज एक नवीन गोष्ट ‘ऐकायला’ मिळावी हा हेतू.

यालाही छान प्रतिसाद मिळाला.

पर्सिस्टंट फौंडेशनच्या अर्पित कुलकर्णी यांची एकदा भेट झाली.

त्यांना जम्मत घराची संकल्पना सांगितली.

आवडली त्यांना.

सलग २ वर्षे त्यांनी प्रकल्पाला भरीव अर्थसाहाय्य केलं.

त्यातून पुणे परिसर व गोवा राज्यात एकूण ५ ठिकाणी जम्मत घर सुरु झाले.

आता सर्व काही सेट झालं होतं.

खरेदी या एकाच विषयात मी लक्ष घालत होतो.

एकदा एका दुकानात एक छान puzzle मिळालं.

एकदा सोडवलं की सुटलं या प्रकारातल ते नव्हतं.

४० एक लेव्हल्स होत्या त्यात.

हे puzzle ३ री, ४ थीसाठी योग्य होतं.

आजवर आम्ही खेळगट ते दुसरीपर्यंतची साधने जमवली होती.

अशी puzzles जमा केली तर वरच्या वयोगटासाठीही आमचं जम्मत घर उपयोगी पडणार होतं.

परत एकदा पायांना गती दिली.

बघता बघता त्या प्रकारची २४ puzzles जमा झाली.

मग सुरु झाली puzzle library.

६ महिन्यात २४ puzzles वापरा या tagline वर.

पूर्ण घरदारच बसायचं ही puzzles खेळायला.

सभासदांनी पुरेपूर बौद्धिक आनंद लुटला या योजनेतून.

नाविन्याचा शोध चालू होताच.

एका प्रदर्शनात एक साधन बघायला मिळालं.

बौद्धिक स्वरूपाचचं होतं.

एकाच बोर्डवर सुमारे ३०० कार्ड खेळता येणार होती.

Brain development, Concentration and Perception, Mathematics आणि  Miscellaneous Exercises.

असे ४ गट व २० उपप्रकार होते कार्डांचे.

एका उपप्रकारात १६ कार्डे.
एका कार्डावर ६ प्रश्न.
puzzle सोडवून झाल्यावर कार्ड उलटे करून परत टाकायचे.
तुमची उत्तरे तपासून मिळतील.

किंमत अर्थातच भली मोठ्ठी.

पण साधन छानच तयार केलं होतं.

एक सेट घेऊन टाकला.

कार्ड वापरून पाहिली.

बालभवनच्या शिक्षकांना वापरायला दिली.

सर्वांनाच आवडलं.

बोर्ड एकच होता.

तीच एक अडचण होती.

पण अशा बाबतीत डोकं जरा वेगात चालतं.

संबंधित व्यक्तीला विचारलं,

‘फक्त बोर्ड विकत देणार का आम्हाला?’

‘देऊ की म्हणाले.’

माझं काम झालं होतं.

३० बोर्ड विकत घेतले.

कार्ड कागदी होते.

ती लॅमिनेट करून घेतली.

बालवर्गाच्या पालकांची एक बैठक घेतली.

काहीच बोललो नाही.

प्रत्येकाचा हातात एक बोर्ड दिला.

कार्डे खेळायला दिली.

अर्धा तास पालक मस्त खेळले.

बैठक संपताच ३० सभासदांची नोंदणी झाली.

अर्थकारण जुळून आलं हे सांगायची गरज नाही.

सभासदानं वर्षभर बोर्ड आपल्या घरी ठेवायचा.

दर १५ दिवसांनी केवळ कार्डे बदलून न्यायची.

गेली ३ वर्षे बालभवनच्या प्रमुख वैशालीताई तळेगावकर व सर्वच अध्यापकांनी हा उपक्रम व्यवस्थित चालू ठेवला आहे.

आणि एक गोष्ट सांगून थांबतो.

शुल्क कमी कमी करत गेलेला व नंतर स्थिर ठेवलेला निगडी केंद्रातील हा एकमेव विभाग आहे.

आमचे वार्षिक शुल्क अन्य toy library पेक्षा किमान ५ पट तरी कमी असेल.

या गोष्टीचा आनंद आहे.

तो हेतू नव्हताच म्हणा कधी.
एका वर्षीच्या बालदिनाला सकाळ वृत्तपत्रानं प्रकल्पाची दखल घेतली.

पण काही गोष्टीचं असमाधान अजूनही आहे.

बालभवनच्या ३ वर्षांसाठी १२० खेळण्यांचा अभ्यासक्रम तयार व्हायला हवा...

त्या बोर्डवर कार्ड खेळण्याचा तास शाळेच्या वेळापत्रकात यायला हवा...

केवळ खेळणी वापरून मुलांची परीक्षा घेऊन बघण्याचा प्रयोग करून पाहायला हवा...
आणि 
जम्मत घराचे सदस्य असणारे व नसणारे यांच्या विकासातील बदलांचा अभ्यास करायला हवा...

...बघू... कोणी तरी कधी तरी पुढाकार घेईलच की.

शिवराज पिंपुडे 

शिक्षण समन्वयक 

ज्ञान प्रबोधनी, निगडी केंद्र 

८८८८४३१८६८, ९४२३२३९६९५